Intorno al concetto di natura in Plotino

Abstract

Nelle Enneadi il termine φύσις, senza considerare la famiglia di parole che ne derivano, appare spesso, ottocento volte incirca. Senza dubbio, Plotino si fa eco delle tante possibilità che questa parola ha da sempre sia in volgare, sia nel lessico filosofico. Il termine stesso, dato il suo rapporto con φύω e φύομαι, coinvolge l’idea di nascita, crescita, produzione, concepita però da una doppia prospettiva, attiva e passiva, come atto di produzione oppure come l’esito di quell’atto, anzi, in molte occasioni ha ambedue i sensi. Natura può designare tanto l’insieme dell’universo quanto quello che gli da origine e lo mantiene nel suo essere. Anche se è solito tradurla come «natura», questa parola ha una irreducible polisemia, cioè non sempre viene usata con un significato unico nelle Enneadi . Infatti, non di rado φύσις ha un’estensione più ampia e generale, da designare 1) il modo di essere proprio di una cosa, l’essenza, la realtà di una cosa, quello che essa è. Ma può significare 2) natura fisica, tanto produttiva quanto prodotta; 3) facoltà vegetativa dell’anima; 4) livello di realtà, principio o ipostasi . Qualche volta acquista un senso più specifico, e in altre occasioni ha un’accezione ancora più specifica che indica un certo aspetto determinato della realtà intelligibile, significato «tecnico» che certamente è il più complesso e interessante dal punto di vista filosofico, per cui vorrei occuparmene...

Ὁ ὅρος φύσις στὶς Ἐννεάδες ἐμφανίζεται ἀρκετὰ συχνά, περίπου ὀκτακόσιες φορές, χωρὶς νὰ συνυπολογίσουμε τὴν οἰκογένεια παράγωγων λέξεων. Ἀν καὶ συνήθως μεταφράζεται ὡς «φύση», ἡ λέξη αὐτὴ ἔχει μιὰ ἀναμφισβήτητη πολυσημία, συνεπῶς δὲν χρησιμοποιεῖται πάντα μὲ τὴν ἴδια μοναδικὴ σημασία στὶς Ἐννεάδες. Πράγματι, ἡ ρίζα τῆς λέξης ἔχει μιὰ πιὸ διευρυμένη καὶ γενικὴ σημασία, ἡ ὁποία ἀναφέρεται 1) στὸν ἴδιο τὸν τρόπο τοῦ εἶναι ἑνὸς πράγματος, τὴν οὐσία, τὴν πραγματικότητα ἑνὸς πράγματος, αὐτὸ ποὺ εἶναι νὰ εἶναι. Ἀλλὰ μπορεῖ ἐπίσης νὰ ἀναφέρεται 2) στὸν φυσικὸ κόσμο, τόσο στὴ δύναμη τῆς φύσης ποὺ δημιουργεῖ ὅσο καὶ στὸ δημιούργημα· 3) στὴ φυτικὴ δύναμη τῆς ψυχῆς· 4) σὲ ἐπίπεδο τῆς πραγματικότητας, ἀρχὴ ἢ ὑπόσταση. Ἄλλες φορὲς ἀποκτᾶ ἔνα νόημα πιὸ συγκεκριμένο, καὶ σὲ κάποιες περιπτώσεις παρουσιάζει μιὰ ἐκδοχὴ ἀκόμη πιὸ ὁρισμένη, ἡ ὁποία ὑποδηλώνει κάποια πλευρὰ καθορισμένη ἀπὸ τὴ νοητὴ πραγματικότητα. Πρόκειται γιὰ μιὰ «τεχνικὴ» σημασία, ἡ ὁποία εἶναι σίγουρα πιὸ πολύπλοκη καὶ πιὸ ἐνδιαφέρουσα ἀπὸ φιλοσοφικῆς πλευρᾶς, καὶ ἡ ὁποία θὰ μᾶς ἀπασχολήσει. Συνοπτικά, ἡ «φύση» δὲν εἶναι μιὰ τέταρτη ὑπόσταση, ἕνα ἐπίπεδο ὅμοιο μὲ τὰ ἄλλα τρία. Εἶναι λόγος, δηλαδὴ μιὰ παραγωγικὴ διανοητικὴ δύναμη ἡ ὁποία γίνεται ὅχημα τοῦ λόγου ποὺ βρίσκεται στὴ Διάνοια· εἶναι δηλαδὴ οἱ νοητὲς μορφὲς, τῶν ὁποίων τὰ ἀρχέτυπα εἶναι ἀκριβῶς τὰ περιεχόμενα τῆς Διάνοιας καὶ τὰ μεταφέρει σὲ αὐτὸ ποὺ εἶναι κατώτερο. Πρόκειται γιὰ μιὰ παραγωγικὴ δύναμη ἡ ὁποῖα δὲν παράγει μὲ τὸν τρόπο τοῦ δημιουργοῦ, «ἐξωτερικὰ» καὶ διαχωρισμένη ἀπὸ τὸ προϊόν της. Εἶναι δύναμη γενεσιουργὸς ποὺ περιέχει τὶς «σπερματικὲς αἰτίες», οἱ ὁποῖες εἶναι αὐτὲς ποὺ θὰ συναντήσουν τὴν ἀντίσταση τῆς ὕλης. Ἡ φύση εἶναι δύναμη γενεσιουργός, ἀλλὰ εἶναι καὶ τὸ ἴδιο της τὸ προϊόν, στὸν βαθμὸ ποὺ ἡ δομὴ εἶναι ἡ «ὀρθολογικὴ» ὀργάνωση τοῦ αἰσθητοῦ, γιὰ τὴ λογικὴ τοῦ ὁποίου ἐγγύηση ἀποτελοῦν οἱ λόγοι ποὺ μεταφέρουν τὰ νοητὰ ἀρχέτυπα καὶ τὶς μεταξύ τους διασυνδέσεις (νομοθεσία).